3 maja i Polska Konstytucja. Ratunek cy przyczyna upadku?

3 maja 1791 roku to data szczególna w historii naszego kraju. Jest to, bowiem data podpisania Konstytucji 3 maja, pierwszej w historii Polski, a trzeciej na świecie po Konstytucji Republiki Korsyki z 1775 i Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787. Wydarzenie to, wydawać by się mogło, zmieni państwo na lepsze, a jednak zaledwie 3 lata później, w roku 1794 Rzeczpospolita znika z mapy świata. Do dziś historycy spierają się, czy podpisanie konstytucji było ratunkiem dla upadającego kraju, czy kroplą, która przelała czarę goryczy i sprowokowała Rosję, Austrię i Prusy, aby na 123 lata wymazać Polskę z mapy.

Liberum veto i I rozbiór Polski

Aby odpowiedzieć na pytanie, jakie znaczenie miało podpisanie Konstytucji 3 maja należy cofnąć się w czasie do 9 marca 1652, kiedy to po raz pierwszy w historii Polski użyto liberum veto. Było to prawo dające możliwość każdemu z posłów biorących udział w Sejmie do zerwania go i unieważnienia podjętych na nim decyzji. W teorii było to prawo mające służyć dobru kraju nawet, jeśli większość szlachty, która w tamtym ustroju stanowiła Sejm zostałaby przekupiona, to wystarczy zaledwie jeden patriota, który mając na celu dobro narodu zablokuje szkodliwą ustawę. Niestety w rzeczywistości stało się zupełnie odwrotnie, bo wystarczył tylko jeden przekupiony poseł, aby najważniejsze decyzje dla kraju były vetowane. Przekupstwa stały się jedną z praktyk, dzięki którym kraje wrogie Rzeczpospolitej wielokrotnie ingerowały w życie polityczne naszego kraju i podtrzymywały powolny rozkład. Upadająca gospodarka, brak reform i spisek Austrii, Prus i Rosji doprowadziły w roku 1772 do I rozbioru Polski. Trzy czarne orły dzielą część polskich terenów między sobą. Idea rozbioru jakiegoś państwa nie wtedy czymś nowym, tego typu plany rodziły się w pewnych momentach wobec samych Prus i Austrii, różnica polegała na tym, że ówczesna Polska była jedynym państwem, które nie było w stanie się bronić. W samym akcie rozbioru napisano, że Rzeczpospolita nie jest w stanie utrzymać porządku i jedności wewnętrznej oraz że jej stan anarchii jest zagrożeniem dla trzech sąsiednich państw.

Podpisanie Konstytucji 3 maja

Pierwsza strona Konstytucji 3 maja

I rozbiór nie przewidywał dalszych podziałów Rzeczpospolitej. Zmniejszono liczebność armii, a zaborcy pewni już, że nie napotkają żadnego oporu jeszcze śmielej ingerowali w politykę naszego kraju. Opór jednak nadszedł. W latach 1788 – 1792 w Warszawie obradował Sejm Czteroletni, zwołany w celu próby zreformowania upadającego kraju, dotkniętego niedawno rozbiorem i uniezależnienia się od Rosji. 3 maja 1791 roku, korzystając z faktu, że głowni przeciwnicy reform nie wrócili jeszcze z wielkanocnej przerwy świątecznej uchwalono pierwszą Konstytucje Polski. Dokonywała ona zasadniczej przemiany przestarzałego ustroju politycznego Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zgodnie z duchem Oświecenia wprowadzono podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. 3 maja Polska stała się monarchią parlamentarną. Likwidacji uległa odrębność urzędów Polski i Litwy, zniesiono liberum veto, wolne elekcje i konfederacje, a Sejm składał się z dwóch izb. Głową rządu stawał się król – jego decyzje, by weszły w życie wymagały kontrasygnaty ministrów, którzy z kolei byli odpowiedzialni przed sejmem. Chłopi przeszli pod opiekę rządu, co miało zapobiec nadużywaniu darmowej pracy w formie pańszczyzny. Za głównych autorów konstytucji 3 maja uważa się króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Ignacego Potockiego i Hugo Kołłątaja, któremu przypisuje się ostateczna jej redakcje.

Imperium kontratakuje

W kraju zapanowała radość, która nie trwała jednak długo. Podpisanie tak ważnego dokumentu sprowokowało wrogość Imperium Rosyjskiego, które od 1768 roku było protektorem Rzeczpospolitej i gwarantem nienaruszalności jej ustroju. Wrogo nastawieni do reform magnaci ze Stanisławem Szczęsnym Potockim i Ksawerym Branieckim na czele udali się do Katarzyny II – carycy Rosji z ofertą zorganizowania konfederacji, którą zawiązano w nocy z 18 na 19 marca 1792 roku pod hasłami obrony zagrożonej wolności. Rozpoczęła się wojna w obronie konstytucji, przegraną przez popleczników reform. Stanisław August Poniatowski skapitulował, a władze w kraju przejęli targowiczanie. 23 stycznia 1793 roku odbył się II rozbiór Polski, a konstytucja 3 maja została zlikwidowana.

Tadeusz Kościuszko padł. Ostatni rozbiór Polski

Wojska rosyjskie okupowały polskie tereny i przygotowywano się na III rozbiór Polski. Na terenie kraju wybuchały liczne powstania. Największym z nich jest Insurekcja Kościuszkowska. W grudniu 1792 roku, na emigracji zawiązał się spisek. Ośrodkiem emigracji przedpowstańczej była Saksonia, gdzie Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Tadeusz Kościuszko zawiązali sprzysiężenie. Kościuszko przejął dyktaturę wojskową i wraz z wojskiem na polskim na emigracji i tym pozostałym w państwie ruszył do walki. 24 marca 1794 roku rozpoczęła się Insurekcja, która zakończyła się całkowitą klęską Polaków 22 lipca 1794 roku. Katarzyna II oznajmiła: „nadszedł czas, aby trzy dwory podjęły kroki nie tylko dla ugaszenia ostatniej iskry pożaru, który wybuchł w sąsiednim kraju, lecz także dla zapobieżenia, aby kiedykolwiek jeszcze z popiołów powstał nowy płomień”. Nastąpił ostatni, III rozbiór Polski 11 lipca 1794 roku. Rzeczpospolita przestaje istnieć.

Ostateczna ocena Konstytucji 3 maja

Myślę, że jednoznaczna odpowiedź na pytanie o znaczenie Konstytucji 3 maja jest bardzo trudna. Czy był to ratunek dla upadającego kraju czy kropla, która przelała czarę goryczy? Wydawać by się mogło, że oba naraz, a jednocześnie żadne z nich. Gdyby dokument ten podpisano wcześniej być może Polska nie zniknęłaby na 123 lata. Jednego możemy być jednak pewni. Podpisanie tak ważnego dokumentu było dowodem siły i zjednoczenia w naszym narodzie, mimo że wydawało się to niemożliwe. Tak właśnie powinniśmy pamiętać i świętować datę 3 maja 1791 roku

Treść Konstytucji 3 maja w formie audiobooka
Omówienie obrazu Jana Matejki „Konstytucja 3 maja”